Czasowniki (nie)przechodnie - problemy tłumaczeniowe

 

Zanim zaczniecie czytać ten artykuł, zapoznajcie się z moim wcześniejszym artykułem, który obszernie wyjaśnia różnice pomiędzy czasownikami przechodnimi i nieprzechodnimi w języku japońskim. Pozwoli Wam to lepiej zrozumieć treść tego artykułu. 

 

Jeśli jednak czujecie, że teorie związane z (nie)przechodniością japońskich czasowników nie są Wam obce, to informacje zawarte w tym artykule nie powinny być dla Was niezrozumiałe. a być może pomogą Wam usystematyzować Waszą obecną wiedzę, jak i uzupełnić ją o informacje, na które (prawdopodobnie) wcześniej nawet nie zwracaliście uwagi.

 

Ten artykuł skupia się głównie na problemach tłumaczeniowych, ale bez obaw, nie poruszam w nim skomplikowanych technik i teorii tłumaczeniowych. Postaram się pokazać to zagadnienie z praktycznej perspektywy. 

 

 {getToc} $title={Table of Contents}

 

 

Zanim zaczniemy

Pojęcie czasowników (nie)przechodnich występuje w obu językach, ale wydaje mi się, że mój wcześniejszy artykuł pokazał, że oba języki rozpatrują to zagadnienie z dwóch bardzo różnych perspektyw. 

 

Zacznijmy od tego, że w języku polskim poznajemy pojęcie czasowników (nie)przechodnich zazwyczaj wtedy, gdy omawiamy stronę bierną (chociaż z mojej lektorskiej praktyki wynika, że mało kto wie, co to są czasowniki (nie)przechodnie). 

Na pewno wszyscy pamiętają klasyczny przykład z obchodzeniem jeziora: 

- Kasia obeszła jezioro.

- Jezioro zostało obej.... przez Kasię.  

Obejść jest czasownikiem nieprzechodnim, ponieważ nie ma strony biernej. 

- Kasia zjadła jabłko.

- Jabłko zostało zjedzone prze Kasię.

Zjeść jest czasownikiem przechodnim, ponieważ udało się nam utworzyć stronę bierną.

No i właściwie to byłoby na tyle, jeśli chodzi o to zagadnienie w języku polskim. Poloniści i znawcy języka polskiego z pewnością mają więcej do powiedzenia na ten temat, ale na potrzeby tego artykułu ograniczymy się tylko do tej najbardziej podstawowej informacji.

 

Przejdźmy zatem do czasowników (nie)przechodnich w języku japońskim.

Wiele źródeł czy to oficialnych, czy też nie, omawia to pojęcie z dość okrojonej i "technicznej" perspektywy (którą partykułę wybrać, jak skonstruować zdanie). 

 

Jeśli jednak zagłębimy się w ten temat bardziej, możemy dowiedzieć się, że japońska gramatyka "patrzy" na czasowniki (nie)przechodnie pod kątem ich znaczenia, czyli semantyki — co ten czasowniki sugeruje; co on oznacza. 

 

Takie podejście do tego tematu kontrastuje z językiem angielskim, który omawia to zagadnienie w odniesieniu do składni zdania, lub z językiem polskim, który ściśle wiąże je ze stroną bierną.

Rozpatrzmy to zdanie: 

 

Kasia je jabłko.

Kasiaはリンゴを食べている。

 

Czasownik jeść sugeruje, że aby ta czynność się dokonała, potrzebny jest aktywny jej wykonawca. Dodatkowo przedmiot, na którym dana czynność jest wykonywana, ulegnie zmianie. Jeść to czasownik przechodni w języku japońskim, ponieważ jabłko samo nie może się zjeść. Jeść i inne czasowniki, które sugerują zaangażowanie człowieka (lub innego przedmiotu ożywionego) i zmianę, jaka dokona się na danym przedmiocie, zawsze będą przechodnie.

Jednak są też czynności, które mogą wydarzyć się same z siebie, np.:

 

Drzwi się otworzyły.

ドアが開く。

 

Z pewnością nie raz wszyscy słyszeliśmy, że "samo się nic nie zrobi", ale są takie sytuacje, kiedy po prostu nie posiadamy informacji, kto (lub co) tę czynność wykonał. W takiej sytuacji możemy uznać, że coś stało/zrobiło się samo.

 

Ponieważ istnieją czynności, które mogą się wydarzyć same z siebie lub ktoś może spowodować, że one się wydarzą (jak np. otwieranie drzwi), w obu językach mamy struktury (lub słowa) pomagające nam wyrazić to rozróżnienie. 

Różnica jest taka, że w języku japońskim mamy pary czasowników (które mają różną pisownię), a w języku polskim mamy zaimek zwrotny się (który nie występuję z każdym czasownikiem), przymiotniki, stronę bierną i, w niektórych przypadkach, inne struktury (np. formy sprawcze). 

Dwa słowa w języku japońskim, ale szereg konstrukcji gramatyczno-leksykalnych w języku polskim.

A więc podsumowując: nam czasowniki przechodnie i nieprzechodnie potrzebne są do omawiania/tworzenia strony biernej, a Japończykom do wyrażania stanu, który jest pomiędzy stroną czynną i bierną (ten stan jest również znany jako mediopassive).

 

W kolejnej sekcji zobaczymy, jak taki stan możemy wyrazić w języku polskim na przykładzie zdań japońskich i ich tłumaczeń. Pamiętajcie: będziemy skupiać się na znaczeniu poszczególnych konstrukcji, a nie na zasadach gramatycznych, jak to miało miejsce we wcześniejszym artykule. 

 

Problemy tłumaczeniowe

Z pewnością w trakcie swojej nauki nie raz zadaliście sobie pytanie: "Ale jak to przetłumaczyć?!" lub tłumaczenie w Waszej książce nie do końca odzwierciedlało konstrukcję zdania japońskiego i vice versa. Taka sytuacja często skutkuje tym, że zdanie jako tako zostaje zrozumiane, ale samodzielne odtworzenie zaprezentowanej gramatyki już nie idzie tak łatwo. 

Analizując przykłady z mojego wcześniejszego artykułu, można zauważyć, że w polskich zdaniach czasami używałem zaimka zwrotnego się, przymiotnika lub strony biernej, ale żadna z tych części mowy nie była obecna w zdaniach japońskich. Artykuł omawia japońskie czasowniki (nie)przechodnie, więc dlaczego zdania polskie nie zawierają czasowników?

 

Tłumaczenie japońskich czasowników przechodnich

Jeśli chodzi o czasowniki przechodnie, to tu generalnie nie ma problemów — wszystko jest w miarę logiczne i łatwe do przełożenia na nasz język w proporcjach 1:1. 

Jeśli mamy czasownik przechodni w zdaniu japońskim, to w zdaniu polskim też będzie czasownik.

Na przykład: 

きのう、映画（えいが)を  みた。 Wczoraj obejrzałem film.

銀行（ぎんこう)で  お金をかえた。 Wymieniłem pieniądze w banku.

 

Jak już się pewnie domyślacie, schody zaczynają się, gdy mamy do czynienia z czasownikami nieprzechodnimi.  

Tłumaczenie japońskich czasowników nieprzechodnich

Aby lepiej zobrazować, na czym polega problem, zacznijmy od zdań przykładowych z mojego wcześniejszego artykułu.  

 

(1) 天気が変わった。  Pogoda się zmieniła.

(2) まどが開いている。 Okno jest otwarte.

(3) 会議が再開した。 Spotkanie zostało wznowione.

Jak można zauważyć, mamy tu trzy przypadki, które się powtarzają w całym wcześniejszym artykule. 

(1) W pierwszym zdaniu jest zaimek zwrotny się, który ma wiele zastosowań według słownika PWN. Na potrzeby tego artykułu przyjmiemy, że się używamy, aby wyrazić prawdy ogólne lub czynności, które nie mają sprawcy lub o tym sprawcy nie chcemy wspomnieć. 

Zdanie Pogoda się zmieniła sugeruje, że pogoda zrobiła to sama, bez niczyjej pomocy. 

Jak zapewne pamiętacie, japońskie czasowniki nieprzechodnie również sugerują, że pewne czynności mogą dziać się same z siebie, np. zjawiska naturalne. 

 

Tak więc nasz zaimek zwrotny się w pewien sposób odpowiada japońskim czasownikom nieprzechodnim — sugeruje/wyraża stan. 

 

(2) W drugim zdaniu jest przymiotnik otwarte. Przymiotniki wskazują na właściwości lub jakości przedmiotów (PWN). A więc "właściwością" naszego okna jest to, że jest ona po prostu otwarte (a nie zamknięte).

W zdaniu japońskim mamy czasownik nieprzechodni w formie ～ている. 

 

Z porównania tych dwóch zdań, możemy wywnioskować, że czasowniki nieprzechodnie w formie ～ている można tłumaczyć na przymiotniki w języku polskim. 

 

(3) W zdaniu trzecim jest konstrukcja bierna zostało wznowione. Strony biernej używamy wtedy, gdy nie chcemy wspomnieć lub nie jest to konieczne, aby wspomnieć, kto daną czynność wykonał. Sam fakt zaistnienia danej czynności jest ważniejszy. Należy jednak pamiętać, że czynności, które możemy wyrazić w stronie bierniej, nie dzieją się samoistnie. One potrzebują wykonawcy, co stanowi dość ostry kontrast do zdania pierwszego.

 

Zdanie 会議が再開した można również przetłumaczyć na Spotkanie się wznowiło. Oba zdania w języku polskim są poprawne gramatycznie, a ich użycie zależy od kontekstu. Jeśli osoba wypowiadająca to zdanie nie wie, czy ktoś wykonał tę czynność lub spotkanie wznawia się automatycznie bez niczyjej ingerencji, to najprawdopodobniej użyje wersji z się. Ale jeżeli z kontekstu jest jasne, że spotkanie wznowiła jakaś osoba, to użyje strony biernej.

W zdaniu japońskim jest rzeczownik + する. W słownikach można jednak zauważyć, że czasownik する jest przechodni i zarazem nieprzechodni. Jak to możliwe? 

 

Otóż najbardziej podstawowym tłumaczeniem する jest robić (cz. przechodni). Czasownik ten poza wspomnianym robić ma jeszcze szereg innych znaczeń i niektóre z nich są używane w formie nieprzechodniej. 

 

Aby lepiej zrozumieć to zagadnienie, zapraszam do krótkiego kursu (LINK). 

 

A więc w tym przypadku możemy uznać, że する ma inne znaczenie niż robić, i to znaczenie jest "nieprzechodnie".

 

Różnica pomiędzy japońskim czasownikiem nieprzechodnim a czasownikiem przechodnim w stronie biernej jest szerzej omówina we wcześniejszym artykule. 

 

Spotkanie zostało wzowione czy Spotkanie wznowiło się?

Niektórzy z was pewnie zastanawiają się, jak przetłumaczyć to japońskie zdanie, skoro mamy dwie wersje do wyboru. Wszystko zależy od kontekstu i od tego, co brzmi naturalniej dla polskiego ucha. 

Jakie są szanse, w prawdziwym życiu, że spotkanie wznowi się samo? Raczej nikłe. Zazwyczaj jest osoba, która decyduje, kiedy wznowić spotkanie, czyli mamy aktywnego wykonawcę czynności. Strona bierna będzie lepszym wyborem.

 

Porównanie

Przeanalizujmy jeszcze jeden przykład, aby utrwalić wiedzę. Pórwnamy zdania z czasownikiem zmienić. 

W języku polskim możemy użyć następujących odmian (używam tylko tych, które mają związek z omawianym zagadnieniem) czasownika zmienić, aby wyrazić różne niuanse, które w japońskim są wyrażane za pomocą pary czasówników: 

• zmienić (aktywnie wykonywać zmianę [czynność pojedyncza])
  
• zmieniać (aktywnie wykonywać zmianę [czynność powtarzająca się])
• zmienić się (zmiana najprawdopodobniej nastąpuje samoistnie [pojedyncza czynność])
• zmieniać się (zmiana najprawdopodobniej TERAZ następuje samoistnie [czynność powtarzająca się])
• została zmieniona (ktoś wykonał tę czynność, ale nie wiemy kto; strona bierna [przeszłość])
• być zmienionym (chcemy wyrazić stan/właściwości; imiesłów przymiotnikowy bierny lub, prościej, przymiotnik)
• być zmienianym (ktoś wykonuje czynność, ale nie wiemy kto; strona bierna)

Dokładne opisy części mowy tego słowa znajdziesz tutaj LINK.

W japońskim natomiast użyjemy dwóch czasowników i dodamy do nich odpowiednie końcówki i partykuły: 

 

1. 変（か）える[t]
2. 変（か）わる [in]
   

 

A teraz przejdźmy do przykładów. 

Niektóre z tych przykładów są "naciągane" (w celach edukacyjnych) i nie są używane aż tak często (lub prawie w ogóle) w codziennym jęzku. Mają one za zadanie zobrazować różnice gramatyczne i problemy tłumaczeniowe w obu językach w jak najbardziej klarowny sposób.

 

Czasowniki zaznaczone na żółto to czasowniki przechodnie, a te na niebiesko to nieprzechodnie. 

 

czasownik nieprzechodni w japońskim ⇾ czasownik + zaimek zwrotny w polskim

 

 私のかみがたが変わる。[czasownik nieprzechodni w formie podstawowej]

Moja fryzura zmienia się. (czynność powtarzająca się)

Moja fryzura zmieni się. (przyszłość; pojedyncza czynność)

 

lub 

 

 私のかみがたが変わっている。 [cz. nieprzechodni ～ている= w tym momencie]

Moja fryzura zmienią się. (teraz)

 

Pierwsze zdanie sugeruje, że moja fryzura się zmienia i jest to coś stałego w moim życiu, np. co roku długość moich włosów się zmienia. Dodatkowy niuans, jakie to zdanie wyraża, jest taki, że nie wspominamy o sprawcy tej czynności — fryzurę mogę zmieniać ja lub fryzjer. W momencie mówienia (z różnych przyczyn) ta informacja jest niepotrzebna. 

 

W języku polskim czasownik nie ulega zmianie. Kontekst podpowie nam, o który aspekt chodzi. 

 

Większość z was na pewno wie, że bezokoliczniki w języku japońskim, oprócz czasu teraźniejszego, odnoszą się również do czasu przyszłego. Dlatego to zdanie można również zinterpretować jako czynność, która wydarzy się w przyszłości, czyli: Jutro moja fryzura się zmieni. 

 

Zdanie Moja fryzura zmienia się w jęzuku polskim, w zależności od kontektsu, może oznaczać czynność powtrzającą się lub czynność, która dzieje się teraz (ang. Present Continuous). Aby znaczenie było bardziej klarowne, w prawdziwym życiu dodamy do tego zdania słowa, które doprecyzują znaczenie, np. co roku, teraz.

 

czasownik przechodni w japońskim ⇾ czasownik przechodni w polskim

私はかみがたを変える。 [czynność powtarzająca się, np. 毎年かみがたを変える。Co roku zmieniam fryzurę.]

Ja zmieniam fryzurę. 

lub 

Ja zmienię fryzurę. [pojedyncza czynność; przyszłość, np.  明日かみがたを変える。]

lub

 

 私はかみがたを変えている。[t + ～ている= w tym momencie]

Ja zmieniam fryzurę. 

 

W przypadku zdania pierwszego (私はかみがたを変える), w normalnej konwersacji, aby to zdanie brzmiało bardziej naturalnie i jasno wyrażało, co mówca chce przekazać, zostaną użyte przysłówki, np. jutro, co roku. W języku polskim natomiast następuje zmiana czasownika z zmienię na zmieniam. Dodanie przysłówków precyzujących znaczenie jest opcjonalne w języku polskim, ale dla klarowności wypowiedzi wydaje mi się, że pojawią się one w codziennej konwersacji, czyli: 

Ja zmienię fryzurę jutro.

Ja zmieniam fryzurę co roku. 

Ja zmieniam fruzyrę teraz.

Zdanie w formie ciągłej ～ている i polskie zdanie (czasownik niedokonany) są gramatycznie poprawne, ale informacja, którą przekazują jest raczej informacją dość specyficzną. Aby móc powiedzieć takie zdanie w prawdziwej konwersacji, będzie potrzeby nam dość nietypowy kontekst.

 

czasownik przechodni w stronie biernej w japońskim ⇾ czasownik przechodni w stronie biernej w polskim

私のかみがたが変えられた。[przez kogoś; cz. przechodni + strona bierna; przeszłość]
Moja fryzura została zmieniona.

 

lub 

 

私のかみがたが変えられている。[przez kogoś; cz. przechodni w stronie biernej +  ～ている = w tym momencie]
Moja fryzura jest zmieniana.

 

Jak już wcześniej było wspomniane, czasowniki przechodnie w języku japońskim są najczęściej tłumaczone na czasowniki przechodnie w języku polskim. Jedyne co może wprowadzać tutaj zamieszanie, jest obecność partykuły が, która kojarzona jest z czasownikami nieprzechodnimi. Konstrukcja bierna w języku japońskim również wymaga tej partykuły.

 

czasownik nieprzechodni w japońskim ⇾ imiesłów przymiotnikowy bierny w polskim

私のかみがたが変わっている。[lub dziwna; cz. nieprzechodni + ～ている = stan].

Moja fryzura jest zmieniona.

 

W poprzedniej sekcji wspomniałem, że 

Więc z porównania tych dwóch zdań, możemy wywnioskować, że czasowniki nieprzechodnie w formie ～ている można tłumaczyć na przymiotniki w języku polskim.

 

Nie inaczej jest w tym przypadku. 変わっている możemy również zinterpretować jako "dziwny/dziwna", co jest już typowym przymiotnikiem, w odróżnieniu od jest zmieniona, co w gramatyce określa się jako imiesłów przymiotnikowy bierny. 

 

#UWAGA Czasownik かわる w formie かわった／かわっている ma jeszcze drugie znaczenie - odmienny, nienormalny, dziwny w sposób negatywny.

変わった人。Dziwny człowiek.

彼はちょっと変わっているよね。On jest trochę dziwny, nie uważasz?

 

czasownik nieprzechodni w japońskim ⇾ czasownik + zaimek zwrotny w polskim 

私のかみがたが変わった 。 [cz. nieprzechodni w czasie przeszłym]

Moja fryzura zmieniła się.

Jak już się zapewne domyślacie, tutaj czasownik nieprzechodni i zaimek zwrotny się sugerują, że czynność się wydarzyła, ale nie wiemy, kto jest sprawcą lub ta informacja jest zbędna. Dodatkowo czasownik w języku polskim sugeruje, że była to pojedyncza czynność.

Mam nadzieję, że powyższa analiza pokazała Wam, na co zwracać uwagę w obu językach, co ułatwi i przyśpieszy Waszą naukę.

Ale! Jak wspomniałem na początku, powyższe zdania są poprawne gramatycznie, ale niekoniecznie brzmią naturalnie. W tłumaczeniach przede wszystkich chodzi o to, aby język docelowy brzmiał naturalnie. Spójrzmy zatem na przykład, który można przełożyć w proporcjach 1:1, ale zostosowanie innej konstrukcji będzie miało lepszy efekt.

 

Kiedy byłem dzieckiem, moja fryzura zmieniała się co roku.  

Powyższe zdanie jest poprawne. Nie jest to może super naturalny przykład (czyli coś, o czym się rozmawia na co dzień), ale dla celów edukacyjnych uznamy, że jest.

Zdanie sugeruje, że ta czynność powtarzała się regularnie przez pewien czas. Japońska wersja tego zdania w proporcjach 1:1 będzie brzmiała: 

子どものころ、私のかみがたが毎年（まいとし）変わった。

 

Zdanie jest oczywiście poprawne gramatycznie, ale czy naturalne? Z moich obserwacji wynika, że nie do końca. Często jest tak, że dana kultura wyraża tą samą czynność z innej perspektywy. Najpopularniejszymi przykładami tego zjawiska są czasowniki iść/przyjść lub wziąć/zabrać. 

 

Nie inaczej będzie w tym przypadku. Aby wyrazić czynność, która zmieniała się regularnie przez pewien czas, Japończyk raczej powie:

子どものころ、毎年かみがたを変えたものだ*。[czasownik przechodni]

*ものだ na końcu zdania oznacza wspominanie przeszłych przeżyć osoby wypowiadającej zdanie.

 

 

Ćwiczenie

Dopasuj tłumaczenia w języku polskim do zdań w języku japońskim. Odpowiedzi są podane na końcu artykułu. 

 

Aby ułatwić sobie to zadanie, najpierw zidentyfikuj, który czasownik to czasownik przechodni, a który to czasownik nieprzechodni. Następnie przeanalizuj zdania japońskie, tak jak zrobiłem to ja we wcześniej sekcji, np. czasownik przechodni w formie przeszłej; czasownik nieprzechodni w formie biernej + ～ている。

 

壊(こわ)れる i 壊(こわ)す

 

1. おもちゃを　こわす。 
2. おもちゃが　こわれた。
3. おもちゃが　こわれている。
4. おもちゃが   こわされている。 
5. おもちゃが　こわれる。
6. おもちゃが　こわされた。

 

a) Ja psuję zabawki. 

b) Zabawka jest zepsuta. [przymiotnik/imiesłów przymiotnikowy bierny; stan; nie　dociekamy kto dokonał tej czynności]

c) Zepsuć zabawkę. 

d) Zabawka jest psuta (przez kogoś). [strona bierna czas teraźniejszy]

e) Zabawka została zepsuta. 

f) Zabawka się psuje. [czynność powtarzająca się; cecha] 

g) Zabawka się zepsuła.

Dwa różne tłumaczenia

Bywa tak, że para przechodnia i nieprzechodnia może być tłumaczona na dwa różne słowa np. 消 (け) す (zgasić) i 消 (き) える (zniknąć), co może sprawiać wrażenie, że potrzebujemy dwóch całkiem odmiennych czasowników, a tak naprawę wystarczy nam taka para. 

 

Inny przykład, który również omawiałem w poprzednim artykule (LINK), to czasownik 吹(ふ)く, który może być użyty zarówno jako czasownik przechodni i nieprzechodni, a podczas tłumaczenia na język polski otrzymamy dwa zupełnie różne czasowniki.

 

• 風 (かぜ)が  吹 (ふ) く。 Wiatr wieje.
• 笛 (ふえ)を  吹く。 Dmuchać w gwizdek.

 

#UWAGA Forma ふく określa bardziej fakt bardziej ogólny np.
海の（うみ）近（ちか）くは、風が強（つよ）く吹く。
W pobliżu morza wiatr mocno wieje.

Nie oznacza to, że dzieje się to w tym momencie. Stwierdza ogólną informację. Formy użyte w powyższych zdaniach mają celu pokazanie różniy w tłumaczeniu.

Wsparcie

Jeśli podoba Ci się to, co robię i jest to przydatne, możesz okazać wsparcie, zostając moim patronem 

https://patronite.pl/nippongo20

bądź stawiając mi symboliczną kawę. Będę wdzięczny za każdą 😌👍

https://buycoffee.to/nippongo

 

Źródła

- praktyka własna

- konsultacje z tłumaczem

- Stefan Kaiser, Japanese: A Comprehensive Grammar (p.656)

 

Odpowiedzi: 

1-a,c; 2g; 3-b 4-d; 5-f; 6-e